Лоиҳаи феминистии Tell me sister бо истифода аз ChatGPT санҷиши иқтибосҳои классикони тоҷикро дар бораи занон оғоз кард ва дар афоризмҳои маъмул, ки корбарони сегменти тоҷикии шабакаҳои иҷтимоӣ хеле зиёд мубодила мекунанд, нодурустӣ ва таҳрифро пайдо кард. Дар аксари ҳолатҳо ин иқтибосҳои муаллифони баъдӣ мебошанд, ки маънои осори классикони тоҷикро инъикос намекунанд.
Таҳқиқоти сершумор ва коршиносони мустақил исбот мекунанд, ки фарҳанги тоҷик ва намояндагони классики он нисбат ба занон дар муқосиса бо ҷомеаи имрӯза хеле муносибати мусбат доштанд.
Дар навбати худ, ҳамчунин рассомони муосири Тоҷикистон дар асарҳояшон метавонанд, ки занони маҳаллиро берун аз чаҳорчӯбае, ки нисбатан нав дар ҷомеаи мо пайдо шудаанд, баррасӣ намоянд.
Дар байни мардум иқтибосе маъмул аст, ки дар он гуфта мешавад, “ҳунари асосии зан таваллуди фарзанд аст”. Инро ба қалами Абдулқосим Фирдавсӣ нисбат медиҳанд, вале дар асл муаллифи иқтибос нафари дигар аст.
Далели асосии тасдиқи он, ки ChatGPT пешниҳод мекунад, ба рӯҳияи умумии “Шоҳнома” мувофиқат намекунад.
Чунончи, дар достони Фирдавсӣ якчанд қаҳрамонони зан мавҷуданд, ки аз мардон кам нестанд. Масалан, шоир Гурдофаридро ҳамчун шерзани ҷасур тасвир мекунад, ки моҳияти занонаи худро пинҳон кардааст, то бо Сухроб — ҷанговаре, ки ҳатто ҷанговарони ботаҷриба аз ӯ метарсиданд, ба мубориза барояд.
Қаҳрамони дигар Рудоба, модари Рустам, худаш ташаббус нишон медиҳад ва ошкоро муҳаббати худро ба Зол изҳор мекунад. Таҳмина, модари Сухроб низ мустақилона қарор қабул мекунад, ки ҳаёти худро бо Рустам пайвандад ва писаре таваллуд кунад.
Дар заминаи чунин қаҳрамонҳо, иқтибос дар бораи он, ки вазифаи асосии зан таваллуд аст, воқеан аз тасвири умумӣ берун меояд ва моҳияти тамоми асарро вайрон мекунад.
Клуби эронии муҳаққиқони эҷодиёти Фирдавсӣ тасдиқ мекунад, ки ин иқтибос ба эҷодиёти шоир дахл надорад. Дар сомонаи ин клуб як мақолаи пурра дар бораи баррасии ин гуфтаҳо мавҷуд аст ва муаллифи он Абулфазл Хатиби тасдиқ медорад, ки ин ду мисраъ эҳтимолан ба муаллифи асри 11 Асадии Тӯсӣ тааллуқ дорад.
Фирдавсӣ ягона классики тоҷик нест, ки занонро дар нақши ғайриоддӣ (аз рӯи меъёрҳои ҷомеаи муосир) тасвир мекунад. Масалан, дар асарҳои Низомии Ганҷавӣ, Умари Хайём ва Ҳофизи Шерозӣ занон оқил, ҷиддӣ ва қодир ба таъсир расонидан ба натиҷаи ҳодисаҳо нишон дода шудаанд.
Гузашта аз ин, тасвирҳои ғайриоддии занон ҳатто дар афсонаҳои халқии тоҷик пайдо мешаванд. Масалан, муҳаққиқи гендерӣ Зулайхо Усмонова дар мақолаи худ “Ченкунии гендерии афсонаҳои халқии тоҷик” мегӯяд:
“Персонажи занон [дар афсонаҳои тоҷикӣ], ки мусбат арзёбӣ мешавад, на ҳамеша дорои сифатҳои хоси стереотипи падарсолорӣ мебошанд: сифатҳои занон, ба монанди ақл, фаҳмиш, хирад, ҳикмат, ҷасорат ва фидокорӣ низ бояд мусбат арзёбӣ карда шаванд; дар ҳамин ҳол, дар ҳеҷ ҷо оварда нашудааст, ки ин сифатҳо “мардона” мебошанд ва танҳо ба мардон хосанд.
Стереотипҳои гендерӣ дар зарбулмасалу мақолҳо
Барои истифодаи Chatgpt ҳамчун воситаи санҷиши ибораҳои маъмул лоиҳаҳои дигар низ кӯшиш мекунанд. Масалан, дар охири соли гузашта дар ҷараёни аксияи ҷаҳонии “16 рӯзи фаъол алайҳи хушунати гендерӣ” гурӯҳи осиёимарказии Internews ба ҳамин тарз масалҳо ва мақолҳои маҳаллиро санҷида, дар онҳо стереотипҳои гендерӣ пайдо карданд.
Дар баробари ин, аз болои ҳар як ибора ба ғайр аз зеҳни сунъӣ коршиносон низ кор карданд. Масалан, мутахассиси гендерӣ Назира Даримбет аз Қазоқистон, ҳангоми баррасии масали “Агар зани ту саркаш бошад, бигзор қамчини ту сахтгир бошад”-ро шарҳ дод, ки қамчин дар юртаи қазоқҳо барои рондани рӯҳҳои бад буд ва рафтори сахтгирона нисбати занон ҳатто ташвиқ карда мешуд.
Дар асарҳои худ муҳаққиқи маъруф Мадина Тлостанова низ чунин фикрҳо дорад. Дар асари “Эпистемологияҳои гендерии деколониалӣ” ӯ мефаҳмонад, ки дар муносибатҳои пас аз мустамликавӣ иерархияҳои гендерӣ ҳамчун маҳсули таъсири мустамликавӣ, ки тасаввуроти худро дар бораи занонагӣ ва мардонагӣ ба фарҳангҳои маҳаллӣ ворид кардааст, баррасӣ карда мешаванд.
Ба ақидаи ӯ, мустамликадорӣ тавассути стереотипҳо дар бораи занон аз чунин ҷомеаҳо, “экзотикӣ, “итоаткор” ё баръакс, “хатарнок” зоҳир мешаванд.
Бо вуҷуди ин, дар ҳоле ки бисёре аз иқтибосҳо ва ибораҳои маъмул дар ҷомеа дар бораи занон сохта ё таҳриф шудаанд, онҳо ба вазъияти воқеӣ таъсири хеле харобиовар мерасонанд.
Фаъоли фемнистии тоҷик Фарангис Давронова мегӯяд, ки стереотипҳои манфӣ дар нутқи ҳаррӯза тавассути масалҳое ба монанди “Духтар чию хонданаш чӣ”, “Духтар моли мардум”, “Қурбоқа обрӯ дорад вақте ки шӯ дорад” ва ғайра инъикос меёбанд.
“Ин ибораҳо на танҳо ақидаҳои падарсолориро мустаҳкам мекунанд, балки ба муносибат бо занон дар ҷомеа таъсир мерасонанд ва аксар вақт табъиз ва нобаробариро сафед мекунанд”,- мегӯяд ӯ.
Ин стереотипҳо ҳатто ба мардон низ таъсир мерасонанд.
“Аз сабаби ғояи падарсолорӣ, ки тарбияи фарзанд танҳо вазифаи зан аст ва мардон бояд диққати худро ба пул равона кунанд оилаҳо азоб мекашанд. Ин мардонро аз робитаи амиқи равонӣ бо кӯдакон ва мубодилаи ӯҳдадориҳои оилавӣ маҳрум мекунад”,- мефаҳмонад ӯ.
Дар санъати муосир ин масъала чӣ гуна аст?
Инъикоси баробарии гендерӣ, ки аз ҷониби курси расмии Тоҷикистон эълон шудааст, метавонад бо ёрии санъат сурат гирад. Аммо, ҳамаи ҳамон стереотипҳои гендерӣ имкон намедиҳанд, ки ин кор пурра анҷом дода шавад. Масалан, тибқи таҳлили “Садои санъат: вайрон кардани хомӯшӣ”, ки охири соли гузашта Расонанигор дар вилояти Суғди Тоҷикистон баргузор кард, зуҳури занон дар санъати академӣ хеле душвор аст.
Занони эҷодкор ҳамчун “бемаънӣ” ё “барои ҳаёти оилавӣ номувофиқ” қабул карда мешаванд. 71% пурсидашудагони тадқиқот гуфтанд, ки онҳо бо муқовимати ҷиддии волидон рӯ ба рӯ шудаанд. Волидон чунин муносибати худро бо он асоснок мекунанд, ки издивоҷ барои духтарон дар оянда аз сабаби интихоби касб мушкилтар мешавад.
Дар баробари ин, барои мардон низ соҳаи санъат номатлуб ҳисобида мешавад, зеро он ҳамчун ноустувор, нолоиқ ва беэҳтиромӣ қабул карда мешавад. Мувофиқи таҳқиқоти Расонанигор, махсусан ҳунари раққосӣ маҳкум карда мешавад.
Бо вуҷуди ин, ҳунармандони муосир мавқеи худро нисбати стереотипҳои гендерӣ нишон медиҳанд. Дар Тоҷикистон арт-активизм дар байни ҷавонон маъмул аст ва яке аз мавзӯъҳои асосӣ баробарии гендерӣ мебошад.
Масалан, хатмкунандагони мактаби фаъолияти санъатӣ, ки аз ҷониби ташкилоти “Саломатии ҷамъиятӣ ва ҳуқуқи инсон” гузаронида мешавад, асарҳои худро ба падидаҳои гуногуни манфии марбут ба нобаробарии гендерӣ, ба монанди, дузанагӣ, маскунсозӣ, зӯроварӣ дар оила ва ғайра бахшидаанд.
Ҳомии ҳуқуқ ва куратори мактаб Шуҳрат Саидов мегӯяд, ки визуализатсияи мушкилот тавассути санъат ба ҷомеа кӯмак мекунад, ки нозукиҳои ҳуқуқи инсонро дар хотир нигоҳ дорад ва амиқтар эҳсос кунад. Дар айни замон, аудитория чунин инъикосро хеле хуб қабул мекунад.
Фарангис Давронова чунин мешуморад, ки маҳз санъат эҳсосотро ба вуҷуд меорад, водор мекунад, ки меъёрҳои муқарраршударо бозбинӣ карда, аз нав фикр кунед ва зери шубҳа гузоред:
“Санъат бо одамон бо забони ҳиссиёт сӯҳбат мекунад ва онҳоро водор мекунад, ки дар бораи он чизе, ки қаблан муқаррарӣ ё ҳақиқӣ медонистанд, фикр кунанд. Дар шароите, ки баҳсҳо дар мавзӯъҳои иҷтимоӣ аксар вақт саркӯб карда мешаванд, санъат ҳамчун як қувваи нарм амал мекунад, ки қодир аст аз сензура гузарад”,- гуфт ӯ.
Тарҷума аз русӣ, матни аслӣ дар ин ҷо
Your.tj