Дар Тоҷикистон меҳнати хонагии занон чун анъана ҳамчун “вазифаи табиӣ ва муқаддас” қабул карда мешавад, ки дар меъёрҳои фарҳангӣ ва иҷтимоӣ реша давондааст. Нигоҳдори оташдон – гарчанде бошукуҳ садо диҳад ҳам, аммо дар бораи меҳнати ҳаррӯзаи зан аст, ки ҳар рӯз бемузд иҷро мекунад ва баъзан ҳатто қадр намешавад.
Агар ин меҳнат аз рӯи маош пулакӣ карда шавад, маълум мешавад, занон миқдори зиёди кореро иҷро мекунанд, ки метавонанд аз он даромади арзанда ба даст оварда, мустақилияти молиявӣ ва нафақаашонро таъмин кунанд.
Меҳнати репродуктивӣ тамоми корҳои хонагӣ ва нигоҳубини оиларо дар бар мегирад, ки истеҳсоли такрори қувваи корӣ ва нигоҳ доштани сохтори иҷтимоиро таъмин мекунад.
Зани хонашин бо сарбории 24/7 бе истироҳат ва маош кор мекунад. Вазифаҳои ҳаррӯза тоза кардани хона, хариди маҳсулот, пухтупаз дар як рӯз якчанд маротиба, қабули меҳмонон, нигоҳубини кӯдакон ва калонсолон, нигоҳубини аъзои пиронсоли оила мебошанд. Шустушӯ, дарзмол кардан ва омода кардани либос ба мавсими нав низ дар ин рӯйхати вазифаҳои беохир аст.
Бо вуҷуди саҳми бузург дар ҳаёти оилавӣ, меҳнати хонагӣ аксар вақт ҳамчун як чизи муқаррарӣ қабул карда мешавад. Занони хонашин мунтазам сарзаниш мешаванд, ки гӯё онҳо “ҳеҷ кор намекунанд”.
Дар фарҳанги суннатӣ ҳуқуқи сухан дар бораи “кор ва хастагӣ” танҳо ба онҳое дода мешавад, ки ба оила тавассути кор дар корхонаҳо, идораҳо ё ягон намуди хидматрасонӣ пул меоранд. Аммо, асоси фаъолияти оила ва ҷомеа пеш аз ҳама меҳнати репродуктивии занон мебошад. Ба шарофати ин, мардон метавонанд оромона ба кор, кӯдакон ба мактаб раванд ва аъзоёни калонсоли оила таҳти нигоҳубин ва бароҳат бошанд.
Меҳнати вазнини ройгон
Рухшона, зани 27-солаи сокини Душанбе бори аввал бо масъулияти пурраи хонавода ва нигоҳубини кӯдакон рӯ ба рӯ шуд. Дар Тоҷикистон синну соли ӯ дер ҳисобида мешавад, зеро аксар вақт ин вазифаҳоро фавран пас аз тӯй духтарони хеле ҷавон дар синни 18-солагӣ ба ӯҳда мегиранд.
Барои Рухшона ин як озмоиши ғайричашмдошт душвор буд.
Вақте ки модараш барои табобат рафт, Рухшона барои ду бародари хурдии 8 ва 10-солааш муваққатан модарӣ кард. Рӯзи ӯ аз соати 6-и субҳ бо омода кардани наҳорӣ, аз хоб бедор кардан, омода кардан ва ба мактаб фиристодани кӯдакон оғоз мешуд. Пас аз мактаб ӯ онҳоро гирифта, ба маҳфилҳо ва машғулиятҳо мебурд, дар иҷрои вазифаи хонагӣ кӯмак мекард. Шабона бояд хӯроки шом тайёр мекард.
Ҳар шаб бояд ҳатман бо модар тавассути WhatsApp суҳбат мекарданд, китоб мехонданд, як рӯзи мактабро муҳокима мекарданд. Рухшона кӯдаконро хобонда, бо азобе бархоста, корҳои боқимондаро иҷро мекард. Зарфҳоро мешуст, ҷомашӯӣ мекард, куртаҳоро дарзмол мекард ва барои рӯзи дигар хӯрок хӯрданӣ тайёр мекард.
Ин шумораи беохири масъулиятҳо ӯро водор кард дарк кунад, ки чаро вақте духтарон ба хонаи волидон мераванд, хоб мекунанд. Он вақт вай тафовутро эҳсос кард.
Мард аз кор меояд ва истироҳат мекунад, хастагии ӯро барои он ки ӯ ниёзҳои молиявии оиларо қонеъ мекунад, ҳамчун мақоми “таъминкунанда” эҳтиром мекунанд. Зан, ҳатто агар дар баробари шавҳараш барои беҳбудии молиявии оила кор кунад, ба “сменаи дуюм” рӯ ба рӯ мешавад, ки дар он ҳеҷ кас ба ӯ кӯмак намекунад.
Пас аз ин ҳам ба ӯ мегӯянд: “Ҳеҷ ҳам ба худ нигоҳубин намекунӣ, барои ҳамин шавҳаратро ҳеҷ гоҳ намеёбӣ” ё “агар ба худ ҳамин хел беаҳамиятӣ кунӣ, шавҳарат меравад”. Ин суханон бе дарки он, ки интизориҳо аз занон то чӣ андоза ноодилона аст, гуфта мешаванд. Бе дарназардошти меҳнати бемузд, дар бораи нокифоя будани намуди зоҳирии “идеалӣ” ҳам танбеҳ мешунаванд.
Ибораи “Дигар имкони пардохт ба хизматгорро надорӣ? Бо ӯ издивоҷ кун!” дар чашмони ӯ бо рангҳои нав дурахшиданд. Ин ибора дар солҳои 1970-ум маъмул шуд, вақте ки феминистҳо дар бораи меҳнати бемузди занон ҳарф мезаданд. Он ифодакунандаи тамасхур аст, ки чӣ гуна меҳнати хонагии занон нисбат ба меҳнати шабеҳи пулакӣ камтар арзёбӣ мешавад.
Дар деҳаи Лабидҷӯйи шаҳри Турсунзода бар дӯши занон вазифаҳои зиёде вогузор шудаанд. Онҳо дастӣ ҷомашӯӣ мекунанд, чорворо нигоҳубин мекунанд, боғдорӣ мекунанд ва дигар корҳои хоҷагиро иҷро мекунанд. Илова бар ин, дар деҳа барқ тамоман вуҷуд надорад, ки ба ҳаёти бе ин ҳам душвори сокинони маҳаллӣ мушкил зам мекунад.
Ба гуфтаи Зуҳро Азизова, дар деҳа ҳеҷ гоҳ таъминоти барқии мутамарказ вуҷуд надошт. Танҳо нерӯгоҳҳои хурди барқи обӣ, ки оилаҳо дар канори дарё насб мекунанд, вазъиятро сабуктар мекунад. Аммо қувваи онҳо танҳо барои равшанӣ, пур кардани қувваи телефон ва телевизор кофӣ аст.
Барои гарм кардани хонаҳо бухориро истифода мебаранд, дар он ҷо хӯрок ҳам тайёр мекунанд ва обро гарм мекунанд. Субҳи Зуҳро бо корҳои хонагӣ мегузарад ва пас аз хӯроки нисфирӯзӣ ӯ бо ҳамсояҳояш дар кӯҳҳо шохаҳои хушкро барои бухорӣ ҷамъоварӣ мекунад.
“Баъзе мардон дар муҳоҷират ҳастанд, баъзеҳо дар ҷои кор. Аз ин рӯ, мо бояд худамон ҳезум ҷамъ кунем, то хонаро гарм нигоҳ дорем ва хӯрок тайёр кунем. Ин барои мо ба реҷаи ҳаррӯза табдил ёфтааст”,- мегӯяд Азизова.
Зан ҳамчун муҳаррики ноаёни иқтисод
Тибқи маълумоти таҳқиқоти Бонки осиёии рушд “Занон ва вақт: таҳқиқоти истифодаи вақт дар Тоҷикистон”, занон дар деҳоти кишвар дар як рӯз қариб 10 соат кор мекунанд ва 84% меҳнати онҳо бемузд аст. Мардон дар як рӯз тақрибан 8 соат кор мекунанд, ки 70%-и онҳо меҳнати музднок мебошад. Меҳнати бемузд 84%-и ҳаҷми умумии кори занонро ташкил медиҳад, дар ҳоле ки дар мардон ин нишондиҳанда танҳо тақрибан 30%-ро ташкил медиҳад.
Фаъолиятҳои асосии занон инҳоянд:
- Пухтупаз – 2 соату 15 дақиқа
- Нигоҳубини кӯдак – 2 соату 12 дақиқа
- Тозакунӣ ва нигоҳ доштани тартибот – 1 соату 12 дақиқа
- Ҷомашӯӣ – 1 соат
Дар аксари хонаводаҳои деҳот (75%) ҷомашӯӣ дастӣ ва пухтупаз аксар вақт бо ҳезум ё пору анҷом дода мешавад, ки вақти иловагиро талаб мекунад (ба ҳисоби миёна 2,5–3 соат барои пухтупаз).
Аммо ҳамаи ин масъулиятҳо ба гунае фавран фаромӯш карда мешаванд ё ба назар гирифта намешаванд. Ба савол Your.tj, ки занони хонашин ба иқтисоди Тоҷикистон чӣ саҳм мегузоранд, бисёре аз сокинон, аз ҷумла занон, танҳо таваллуд ва тарбияи фарзандонро ҳамчун иқтидори ояндаи инсонии кишвар зикр карданд.
Танҳо яке аз пурсидашудагон посух дод, ки худи он далел, ки зан барои пухтупаз ва иҷрои корҳои дигари хонагӣ аз нақшаҳои худ даст мекашад, сабаби эҳтироми онҳост.
“Агар мо тамоми кори онҳоро ба пул ҳисоб кунем, ин маблағи калон хоҳад буд”, – қайд кард ҳамсӯҳбат.
Ҷомеаҳои коршиносоне, ки ба арзёбии меҳнати репродуктивии занон машғуланд, амалан вуҷуд надоранд. Аз 10 коршиноси пурсидашуда танҳо як коршинос розӣ шуд, ки ба саволҳо дар ин мавзӯи мураккаб ва то ҳол барои мардуми тоҷик ношинос посух диҳад.
Нигора Юсуфзода, коршиноси тоҷик, бар ин назар аст, ки саҳми занони хонашин дар иқтисодиёт метавонад ҳам тавассути меҳнати бемузд ва ҳам тавассути иштирок дар истеҳсолот, тарбияи фарзанд ва иқтисоди маҳаллӣ ҳисоб карда шавад.
Саҳм дар иқтисодиёт тавассути меҳнати бемузд, яъне нигоҳубини кӯдакон, пиронсолон ва аъзои бемори оила.
“Занони хонашин дастгирии аҳолии қобили меҳнатро таъмин намуда, барои пешравии иқтисодиёт замина фароҳам меоранд. Онҳо идоракунии хона ва нигоҳубини аъзои оиларо ба ӯҳда мегиранд, ки дар навбати худ ба шавҳар ё дигар аъзои қобили меҳнати оила имкон медиҳад, пурра ба кори худ диққат диҳанд ва ҳосилнокии корашонро баланд бардоранд”,- мегӯяд Юсуфзода.
Саҳмгузорӣ тавассути иштирок дар истеъмол маънои онро дорад, ки занони хонашин тавассути хариди мол ва хидматрасониҳо, аз қабили хӯрокворӣ, молҳои маишӣ, маориф, тиб ба иқтисодиёт саҳми назаррас мегузоранд.
“Хариди онҳо талаботро дар иқтисодиёт бештар мекунад. Тақсимоти оқилонаи маблағҳо ба истеъмоли устувор мусоидат мекунад. Иштироки онҳо дар идоракунии захираҳои молии хона ба тақсимоти даромад дар буҷаи оила таъсир мерасонад”,, илова мекунад коршинос.
Таъсири иҷтимоию иқтисодии тарбияи фарзанд дар он аст, ки занон сармояи инсониро ба камол мерасонанд.
“Занони хонашин дар рушди насли ояндаи қобили меҳнат саҳми бузург доранд. Ғамхорӣ дар бораи саломатӣ, таълим ва тарбияи фарзанд ба сифати захираҳои меҳнатии кишвар дар оянда таъсир мерасонад”,- қайд мекунад Нигора Юсуфзода.
Меҳнати занони хонашин субот ва рушди оилаҳоро таъмин мекунад ва буҷаи хонаводаҳо ва давлатро сарфа мекунад. Масалан, агар зани хонашин нигоҳубини пиронсолон ё кӯдаконро ба ӯҳда гирад, ин хароҷоти давлатро барои пардохти кормандони иҷтимоӣ ва сохтмони кӯдакистонҳои давлатӣ коҳиш медиҳад. Бо шарофати кор дар замин, зан сарбории бозор ва ниёз ба воридоти маҳсулотро коҳиш медиҳад ва буҷаи оиларо сарфа мекунад.
Ин меҳнатро бо муқоиса бо арзиши бозории хизматрасониҳои шабеҳ арзёбӣ кардан мумкин аст. Тоза кардани хонаи дуҳуҷрагӣ ба ҳисоби миёна 150 сомонӣ арзиш дорад. Доя дар як моҳ бо назардошти рӯзҳои истироҳат тақрибан 3000 сомонӣ талаб мекунад. Агар шумо дар қаҳвахона ва тарабхонаҳо хӯрок хӯред, пас хӯроки якдафъаина ҳадди аққал 30 сомонӣ арзиш дорад.
Гулбаҳор Махкамова, роҳбари Маркази дастгирии ташаббусҳои шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон, дар мусоҳиба бо Радиои Озодӣ аҳамияти эътирофи меҳнати хонагии занонро таъкид кард.
“Меҳнати хонагии занон ноаён ва беқадр боқӣ мемонад. Давлат ва ҷомеа бояд арзиши онро эътироф кунанд ва механизмҳои дастгирии занони хонашин, аз ҷумла кафолатҳои иҷтимоӣ ва тарҳҳои нафақаро эҷод кунанд”,- гуфт Махкамова.
Ба гуфтаи вай, як гурӯҳи ташаббускор, иборат аз 20 нафар дар бораи монеаҳо дар роҳи фаъолсозии иқтисодии занон тадқиқот гузаронд. Дар натиҷа, муайян шуд, ки монеаи асосии рушди зан иҷрои қисми зиёди меҳнати бемузди хонагӣ будааст.
Ба ақидаи коршинос, барои чен кардани меҳнати хонагӣ равишҳои гуногун мавҷуданд: усули хароҷоти вақт маблағеро муайян мекунад, ки барои иҷрои ин кор ба коргари кироя бояд пардохт карда шавад.
Усули дигар усули хароҷоти имконпазир мебошад, ки арзиши кори бемузди хонагиро ҳамчун муодили маблағе муайян мекунад, ки аъзои хонавода метавонад дар ин муддат дар бозори меҳнат мувофиқи тахассуси худ ба даст орад.
“Ҳар як шахс буҷаи вақти рӯз, ҳафта ва моҳро барои меҳнати хонагӣ ва қонеъ кардани ниёзҳои асосӣ, аз ҷумла физиологӣ, вақти холӣ дар ихтиёр дорад. Агар ба буҷаи вақт ва меҳнати бемузди хонагӣ тавассути гендер назар кунем, пас мафҳуми бори дукарата ва секарата пайдо мешавад.
Бори секаратае, ки занон дар натиҷаи нақши секаратаашон дар оила ва ҷомеа бар дӯш доранд, монеаи ҷиддӣ барои тавонмандсозии иқтисодии занон аст”,- гуфт Махкамова аз натиҷаҳои таҳқиқот.
Ба ақидаи Махкамова, барои занон истифодаи пурраи иқтидор ва истифодаи ҳуқуқҳои худ ҳангоми иҷрои сарбории секарата душвор аст.
“Таваллуд, тарбия ва нигоҳубини кӯдакон ва аъзоёни оила – кори репродуктивӣ – кор ҳисобида намешавад, чен карда намешавад, баҳо дода намешавад, гарчанд ин меҳнатест, ки вақт ва ҳаракати зиёдро талаб мекунад, душвор ва дилгиркунанда аст.
Кори репродуктивӣ ба таври табиӣ кори занон ҳисобида мешавад. Кори хонагӣ байни меҳнат ва истироҳат фарқияти возеҳ надорад, ибтидо ва интиҳо надорад ва дар бисёр ҷомеаҳо занон одатан нисбат ба мардон бештар кор мекунанд. Занони деҳот нисбат ба занони шаҳрӣ бештар ва дарозтар кор мекунанд”,- гуфт ӯ.
Таҷрибаи байналмилалӣ ва арзёбии меҳнати репродуктивӣ
Мувофиқи маълумоти СММ – Занон, агар меҳнати репродуктивӣ пардохт мешуд, он аз 10% то 39% ММД-и кишварҳои ҷаҳонро ташкил медод. Дар Австралия меҳнати хонагӣ 50% ММД-и кишвар арзёбӣ мешавад. Дар Британияи Кабир, ба тахмини Office for National Statistics арзиши меҳнати бемузди хонагӣ дар як сол тақрибан 1,24 триллион фунт стерлингро ташкил медиҳад, ки ба 63% ММД-и кишвар баробар аст.
Дар кишварҳои Осиёи Марказӣ низ вазъ чунин аст. Дар Қазоқистон, тибқи маълумоти Кумитаи омор, занон дар як рӯз ба ҳисоби миёна 5 соат, мардон 2 соат ба кори хонагӣ вақт сарф мекунанд.
Дар Қирғизистон, тадқиқотҳо нишон медиҳанд, ки занон то 70% меҳнати бемузди хонаводаро иҷро мекунанд.
Бонки ҷаҳонӣ қайд мекунад, ки дар кишварҳои бо даромади кам ва миёна занон нисбат ба мардон ба ҳисоби миёна 3,5 маротиба зиёдтар кори бемузд иҷро мекунанд.
Консепсияи “фоидаи гумшуда”
Дар иқтисодиёт мафҳуми “фоидаи гумшуда” (opportunity cost) вуҷуд дорад, ки ба арзёбии самаранок истифода шудани захираҳо, аз ҷумла вақт кӯмак мекунад. Агар зан ҳар рӯз барои кори репродуктивӣ вақт сарф кунад, вай метавонад ин вақтро барои кори музднок, таҳсилоти иловагӣ, рушди малака ё истироҳат истифода барад.
Мувофиқи маълумоти Хазинаи байналмилалии асъор, агар занон метавонистанд меҳнати бемуздро коҳиш диҳанд ва ба бозори меҳнат ворид шаванд, ин метавонист ММД-и кишварҳоро 5% ё бештар аз он афзоиш диҳад. Дар Ҷопон тахмин мезананд, ки афзоиши 10%-и иштироки занон дар қувваи корӣ метавонад ба афзоиши 3%-и ММД оварда расонад.
Дар Тоҷикистон иқтидори рушди иқтисодӣ низ метавонад бо афзоиши фаъолияти иқтисодии занон назаррас бошад.
Дар Тоҷикистон занони хонашин аз ҷиҳати молиявӣ аз мардоне, ки бо меҳнати музднок машғуланд, вобастаанд. Ин ба ихтилофоти ҷиддӣ дар андозаи нафақа оварда мерасонад: нафақаи ҳадди ақал барои зан тақрибан 17 доллар ва мард, вобаста ба собиқаи корӣ, то 150 доллар аст. Ин нобаробарии гендерӣ ва хатари камбизоатиро дар байни занони пиронсол меафзояд.
Чӣ тавр бо занон муносибати одилонаро ба роҳ бояд монд
Тибқи таҳқиқоти Созмони байналмилалии меҳнат, занон зиёда аз 76%-и тамоми соатҳои меҳнати бемуздро дар ҷаҳон иҷро мекунанд. Агар ин меҳнат бо ҳадди ақали музди меҳнат пардохт мешуд, арзиши он дар як сол тақрибан 10 триллион долларро ташкил медод, ки ба 13%-и ММД-и ҷаҳонӣ баробар буд.
СММ-Занон дар гузориши худ қайд мекунанд, ки коҳиши фарқияти гендерӣ дар меҳнати бемузд метавонад ба ҳадафҳои рушди устувор, аз ҷумла бартараф кардани камбизоатӣ ва таъмини баробарии гендерӣ мусоидат кунад.
Дар ҷомеаҳои патриархалӣ ва консервативӣ, агар зан тасмим гирад, ки пас аз издивоҷ корро идома диҳад, вай бо мушкилоти зиёде рӯ ба рӯ мешавад, сар карда аз сарзаниш, ки ӯ дар ҳеҷ чиз муваффақ намешавад ва аз ин рӯ зан ва модари бад мешавад, то манъи пурраи ҳама гуна кори берун аз хона.
Дар Иттиҳоди Шӯравӣ сиёсати ҳизб ба занон имкониятҳои муайянеро, ба монанди боғчаҳои кӯдакона ва инфрасохтори иҷтимоӣ фароҳам меовард. Аммо бо унвони “модари қаҳрамон”, медали “шарафи модарӣ”, ордени “медали модарӣ” стереотипҳоро дар бораи имкониятҳои зан берун аз хона мустаҳкам мекард.
Тоҷикистони муосир роҳи худро ба сӯи консерватизм идома медиҳад, ки дар он музди меҳнати занон камтар арзёбӣ мешавад ва кори хонагӣ ба инобат гирифта намешавад.
Гулбаҳор Махкамова бар ин назар аст, ки барои беҳтар кардани вазъи занон бояд барномаҳои давлатӣ оид ба дастгирии занони хонашин ҷорӣ карда шаванд:
“Фароҳам овардани шароите муҳим аст, ки дар он занон тавонанд кор ва ӯҳдадориҳои оилавиро якҷоя кунанд. Ин рушди инфрасохтори нигоҳубини кӯдакон, ҷадвали кории мувофиқ ва чораҳои қонунгузорӣ барои ҳимояи ҳуқуқи занон аст”,- мегӯяд коршинос.
Яке аз кишварҳои муваффақ, ки аз доираи пӯшида берун омадааст ва дар он “мард таъминкунанда аст ва занон ба пул ниёз надоранд” Норвеж аст.
Тадбирҳои асосии аз ҷониби давлат андешидашуда, ки ба кам кардани сарбории занон ва аз нав тақсим кардани вазифаҳои хонагӣ мусоидат карданд дастрасии васеъ ба муассисаҳои нигоҳубини кӯдакон ва пиронсолон, рухсатии ҳомиладорӣ барои ҳарду волидайн, ки дар он рухсатии ҳатмии пулакӣ барои падарон муқаррар карда шудааст, мебошад.
Давлат ширкатҳоро ташвиқ мекунад, ки реҷаи мувофиқи корӣ ва имкониятҳои кор дар хонаро пешниҳод кунанд, ки ба волидон имкон диҳад, ҳаёти касбӣ ва шахсиро муттаҳид кунанд.
Коршиносон бар ин назаранд, такони асосии ташаккули ҷомеа бе монеаҳои гендерӣ дар он аст, ки дар солҳои 1970-ум дар Норвеж занон баъзе вазифаҳои роҳбарикунандаи сиёсиро ишғол карданд. Яъне, онҳое, ки медонистанд, ғамхорӣ ба дигарон чӣ гуна аст, дар қудрат буданд, аммо мардон ба нигоҳубини одатӣ омӯхта шудаанд.
Ҳамчун хулоса бояд гуфт, ки бартараф кардани як қисми сарборӣ аз занон зарур аст, то онҳо дар қабули қарорҳои сиёсӣ, аз ҷумла он қарорҳое, ки нисбати занон қабул карда мешаванд ва ба даст овардани тавозуни гендерӣ дар Тоҷикистон, ки ба ҳуҷҷатҳои стратегии кишвар дохил карда шудааст, иштирок кунанд.
Меҳрангез Турсунзода, Your.tj
Тарҷума за русӣ, матни аслӣ дар ин ҷо